Broe­ders en zusters,

Bin­nen­kort vieren wij het Kerst­feest; het geboorte­feest van onze Heer. Een van de mooiste titels die Christus draagt is Vrede­vorst.

Maar in onze dagen verbin­den velen geloof primair met geweld. Al bijna twee jaar woedt er oorlog tussen Rusland en de Oekraïne. Twee lan­den met sterke oosters-orthodoxe wor­tels voeren een bloe­dige strijd. Verwoes­ting, dood en ver­derf zijn het re­sul­taat. Twee lan­den met een lange chris­te­lijke traditie verduis­te­ren het vredese­van­ge­lie van Christus.

Begin ok­to­ber trokken Pales­tijnse extre­misten Israël binnen. Wil­le­keu­rig wer­den hon­der­den mensen uit blinde haat gedood. Zelfs baby’s en kin­de­ren wer­den niet gespaard. En de rege­ring van Israël rea­geert met veel tegen­ge­weld. Verdriet bij joodse mensen maar even­zeer bij islami­tische en chris­te­lijke Pales­tijnen. Het is pijn­lijk te moeten con­sta­te­ren dat joden, chris­te­nen en moslims een ge­schie­de­nis vol geweld kennen.

Regel­ma­tig stellen seculiere mensen een spannende maar ook pijn­lijke vraag: ‘Zou het niet beter zijn als alle religies zou­den ver­dwij­nen?’ Zonder gods­diensten zou­den wij, zo redeneren zij, van veel geweld wor­den verlost want de claim van een god­de­lijke waar­heid zou heel ge­mak­ke­lijk kunnen lei­den tot geweld­da­dig gedrag. Nu valt er op deze stelling na­tuur­lijk veel af te dingen. Met name in de vorige eeuw hebben seculiere ideo­lo­gieën een stroom van ellende veroor­zaakt.

Onze eigen heilige Titus Brandsma doorzag al vroeg het anti-evan­ge­lie van het nazisme. Miljoenen mensen wer­den het slacht­of­fer van de terreur van de natio­naal socialisten. Maar ik noem ook de vele doden in de communis­tische Goelag Archipel van Stalin. Op fabrieks­ma­tige wijze wer­den zij omgebracht. Ook de moordpartijen in Cambodja en het China van Mao kan ik memoreren. Al deze seculiere regimes ken­den een dode­lijke onverdraag­zaam­heid met betrek­king tot anders­den­ken­den.

Ook vandaag bestaat er naast reli­gi­eus geweld poli­tiek-ideo­lo­gische terreur. Toch is het goed om als gelo­vi­ge de hand­schoen op te pakken. Hoe geweld­da­dig zijn de bronnen van ons chris­te­lijk geloof? Hoe geweld­da­dig is de Heilige Schrift?

Bijbels dossier rond geweld

Enkele jaren gele­den publi­ceerde de Vlaamse schrijver Dimitri Verhulst zijn Bloed­boek. Het vormt een aanklacht tegen het massieve geweld in het Oude Testa­ment. Na­tuur­lijk is de Heilige Schrift voor gelo­vi­gen een bron van god­de­lijke open­ba­ring maar even­zeer vormen de boeken van de Bijbel een spiegel van het leven van mensen. Kain als broe­dermoor­de­naar van Abel toont de men­se­lijke conditie. Tot op vandaag wor­den Abels door Kaïns vermoord.

In de Schrift vin­den wij minstens drie modellen rond geweld. Het meest brute model is het niet gepro­por­tio­neerde geweld. Lamech dreigt met het doden van een kind als hij een schram oploopt. De notie van het oog om oog wil deze vorm van geweld indammen. Als mij een oog of tand ontnomen wordt, mag ik niet meer dan een oog of tand terugeisen.

In het onder­wijs van Jezus wordt dit gepro­por­tio­neerde geweld doorbroken door na een klap op de ene wang ook de andere wang toe te keren. Christus lijkt het geweld te willen stoppen door de geweldple­ger te beschamen en zo tot be­zin­ning te brengen.

Spannend in de Schrift zijn ook de verhalen over geweld in naam van God. Ik denk aan de bin­ding van Isaak maar ook de verhalen over de verdrij­ving van de aanwe­zige volken bij de intocht van de Israëlieten in het land van belofte.

Voor moderne lezers blijven deze verhalen aanstoot­ge­vend. Tege­lijk moeten wij na­tuur­lijk nooit ahis­to­risch lezen en al helemaal niet losse verzen vol­ko­men uit hun ver­band citeren.

Open­ba­ring en in­ter­pre­ta­tie

Bij het lezen van geweld­tek­sten kunnen wij er niet omheen ons te be­zin­nen op onze visie op open­ba­ring. Zijn alle heilige teksten uit de Schrift god­de­lijk geïnspireerd?

Mensen die een mecha­nische in­spi­ra­tieleer han­te­ren, zullen deze visie waar­schijn­lijk onder­steunen. Maar zo lezen katho­lie­ken de Schrift niet of in ieder geval niet meer. Wij beseffen dat teksten uit de Schrift ook men­se­lijk en tijdgebon­den zijn. De Bijbel kunnen wij lezen als een men­se­lijk ge­tui­ge­nis over Gods spreken en han­de­len. Een en ander impli­ceert het grote belang van goede exegese en her­me­neu­tiek. Teksten wor­den altijd door mensen ge­ïnter­pre­teerd. En het zijn dus mensen die teksten uit heilige boeken gevaar­lijk kunnen maken.

Anders gezegd: Reli­gi­euze teksten veroor­zaken geen geweld maar mensen die deze teksten lezen.

Christus als sleu­tel

Vanuit de over­tui­ging dat Christus het hoogte­punt van Gods open­ba­rend spreken is, vormt Hij voor mij ook de sleu­tel om heel de Bijbel te lezen. Jezus sterft geweldloos aan het kruis. Er is geen leger dat Hem verde­digt. En op het kruis bidt Hij voor zijn vijan­den die Hem verne­de­ren en doden. De ster­ven­de Christus geeft een in­druk­wek­kend ge­tui­ge­nis van ver­ge­ving en vijands­liefde: ‘Vader, vergeef hen want zij weten niet wat ze doen.’

Later vin­den wij bij Stefanus, de eerste chris­te­lijke marte­laar, een echo van deze levens­hou­ding. Jezus neemt geen leven van anderen maar geeft zijn eigen leven tot onze ver­zoe­ning. Christus is het on­schul­dige lam dat zon­der geweld de zon­den van de wereld wegdraagt.

Chris­te­lijke traditie

In de eerste eeuwen had de chris­te­lijke ge­meen­schap geen macht. Chris­te­nen wer­den regel­ma­tig slacht­of­fer van ver­vol­gingen. De omslag kwam met de beke­ring van keizer Constan­tijn aan het begin van de vierde eeuw. Aan het einde van die eeuw wordt het chris­ten­dom staatsgods­dienst. Er kwam ook een ver­an­de­ring in het denken over oorlog en vrede. Al jaren gele­den sprak prof. Heering in dat kader over de zondeval van het chris­ten­dom.

Het geweld van de chris­te­lijke heersers bracht de kerk­va­ders, de theologen uit de Vroege Kerk, in grote verlegen­heid. Kerk­va­ders als Ambrosius en Au­gus­ti­nus formuleer­den de leer van de recht­vaar­dige oorlog. Niet om oorlog te recht­vaar­digen maar juist om oorlog in te dammen. Oorlogshan­de­lin­gen moesten aan scherpe voor­waar­den voldoen. Zo is alleen een defensieve oorlog verde­dig­baar er moet een scherp on­der­scheid wor­den gemaakt tussen soldaten en bur­gers. De voedsel­bronnen van de tegen­stan­der mogen niet wor­den vernie­tigd.

Helaas zijn er in het boek van de kerkge­schie­de­nis genoeg donkere bladzij­den te vin­den. Ik noem de kruis­tochten waarbij de rid­ders meen­den Gods wil te doen. Ik noem ook het geweld tegen joden. Wij vin­den dat al terug in de vroege Kerk met teksten vol haat bij kerk­va­ders. Maar ook later bij de Spaanse koningen, een reformator als Maarten Luther en de pogroms in Oost Europa. Na de Re­for­ma­tie hebben katho­lie­ken en pro­tes­tan­ten elkaar gene­geerd, gehaat en helaas ook gedood. Pries­ters en predi­kanten hebben wapens gezegend tot in de vorige eeuw.

Omslag binnen het chris­ten­dom

Maar in de laatste eeuw zien wij gelukkig een omslag. Chris­te­nen hebben zich meer en meer bekeerd. Er kwam ruimte voor zelfkri­tiek en binnen de kerken zien wij, in kracht van Gods Geest, een zelfreinigend vermogen. De verschrik­kingen van de Eerste en Tweede Wereld­oor­log hebben daar zeker toe bij­ge­dragen.

Heel be­lang­rijk is na­tuur­lijk ook het Tweede Vati­caanse Concilie (1962-1965). Ik noem heel speciaal de Ver­kla­ring over de gods­dienst­vrij­heid uit 1965, Dignitatis Humanae. Een omslag in het denken komt hier in beeld. Wij zien een verschui­ving van het recht van de waar­heid naar de waar­dig­heid van de mens. Het Concilie grijpt terug op het Bijbelse relationele waar­heids­be­grip: Christus is de waar­heid. Iedere mens heeft de plicht om deze waar­heid te zoeken maar altijd in vrij­heid en zon­der dwang en geweld. De Kerk heeft geleerd om God niet met onze poli­tieke en econo­mische belangen te verbin­den.

Alle serieuze chris­te­lijke lei­ders zullen geweld niet meer god­de­lijk legitimeren. Op in­di­vi­dueel niveau is een christen ge­roe­pen om van ieder geweld af te zien. Op macro­ni­veau erkent de Kerk de zwaard­macht van de over­heid.

Ook het gewelds­mo­no­po­lie wordt bij de over­heid gelegd. Geweld blijft in een zon­dige wereld soms een min­der kwaad om groter kwaad te vernie­tigen. Ik denk aan de ver­nie­ti­ging van de Hitlerbarbarij door de geallieer­den in 1945. En meer recent de bestrij­ding van ISIS en Hamas om een einde te maken aan blinde terreur. Maar vanuit het onder­wijs van Christus blijft het altijd een falen. Niet voor niets noemt paus Fran­cis­cus iedere oorlog een nederlaag.

Slot­woor­den

Voor de wereld­vre­de is een coalitie van gema­tig­den uit allerlei gods­diensten en levens­over­tui­gingen van groot belang. Juist bij span­ningen tussen mensen is de deugd van de temperantia de gema­tigd­heid en de zelfbeheer­sing be­lang­rijk. Mensen zijn bij con­flic­ten ge­roe­pen tot overleg en dialoog, niet tot een geweld­da­dige oplos­sing. Alle mensen zijn immers schepselen van God. Ieder mens is geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Dat moet een be­lang­rijke notie zijn om geweld tussen mensen direct te stoppen. Wie het schepsel schendt, schendt de Schepper. Mensen moeten andere mensen nooit ontmen­se­lijken of demoniseren.

Broe­ders en zusters, bin­nen­kort vieren wij het Kerst­mis, de geboorte van Jezus. Hij is onze Vrede­vorst. Wij bid­den dat mensen zijn onder­wijs over vrede en ver­zoe­ning steeds beter gaan begrijpen en vanuit de vrede van Christus gaan leven.

Vanuit die hoop wens ik u een zalig en gezegend Kerst­mis en Gods zegen voor 2024.

+ Mgr. dr. Gerard de Korte
Bis­schop van ’s-Hertogen­bosch